Sait Orahovac je autor preko 20 knjiga poezije i proze i bez sumnje značajno ime u istoriji bosanske literature XX stoleća. Spadao je u inventivne i zaslužne književne stvaraoce što potvrđuju njegove brojne knjige poezije i bogato životno delo. Uporedimo li mu zbirke pesama između dva svetska rata, a to su: Vihori uzdaha (Podgorica, 1928), Nemirne svetiljke (Sarajevo, 1930), Motivi iz Bosne (Sarajevo, 1931), Usponi (Nikšić, 1933) i Lirska saopštenja (Sarajevo, 1938, drugo dopunjeno izdanje u Beogradu 1939) sa knjigama nakon 1945., gde spadaju Vrisci i kliktaji (Sarajevo, 1946), Soneti (Sarajevo, 1953), Sonetska senčenja (Sarajevo, 1957), Korak do zida (Sarajevo, 1966), Soneti i minijature (Sarajevo, 1971), Izbor pjesama (Sarajevo, 1974), Krug se zatvara (Sarajevo, 1980), Slapovi: izabrani i dopunjeni soneti (Titograd, 1983) i Biserna orglica (Banja Luka, 1990) možemo konstatovati nekoliko bitnih i zajedničkih obeležja Saitove poezije.
Prvo je njegova lirika, odnosno lirske pesme kojima je izražavao doživljajnost i emocionalni i refleksivni odnos prema životu i sveukupnoj zbilji. Lirika mu je živopisna, zrelo oblikovana, zasnovana i na narodnom melosu. Odlikuje se lirskom meditacijom i modernim izrazom. Katkada je bučna i opora prema tokovima i trenutačnosti sveta. Izdvajaju se njegove zbirke lirike: Vihori uzdaha, Nemirne svetiljke, Usponi, Motivi iz Bosne, Lirska saopštenja, Vrisci i kliktaji, takodje Soneti, Sonetska senčenja i Korak do zida. Da se Saitove pesme prepoznaju i izdvajaju po lirskim elementima (emotivnošću, traženjem lirskog izraza, upečatljivošću slika, zaljubljenošću u tradiciju i sl.), potvrđuju mnogobrojni primeri njegovihpesama. Tako u pesmi: Susret u zavičaju (u knjizi Soneti i minijature, 1971), autor navodi i ove stihove:
Taj susret tako dugo željkovani
U zavičaju – pun je uzbudjenja:
Jaruga svaka i grm svaki – znani,
livade travne, grane pune vrenja.
Saitova lirika ujedno je spona socijalnih zbivanja, rodoljubivih emocija i individualnih nadahnuća.
Drugo, Orahovac u kontinuitetu, naročito izmedju pedesetih i sedamdesetih godina XX stoleća brižno neguje sonete, dakle pesmu, poglavito lirsku sa nekoliko strofa. Autori soneta u nas poznati su Prešern, Dučić, Šantić, Nazor, Krleža, Azem Shkreli, Enver Gjerqeku i drugi. Sait neguje i minijature, kratke pesme, u formi skica.
Treće obeležje ove poezije su socijalni motivi, pre svega nemiri i životne nedaće izmešani sa autobiografskim elementima, što je zajedničko manje-više za sve njegove knjige poezije i pesništvo u celini.
Pesmu “Porijeklo” (u knjizi “Korak do zida”, 1966) Orahovac počinje:
I pitaš – ko sam? Evo, putem rime,
Ja ću ti reći o porijeklu našem:
Niti mi beg je, niti aga ime,
Nit sablju pašem, niti ata jašem.
U toj istoj pesmi navodi da nije rođen u miru i sreći, da mu je otac bio “ratar u prostoj odeći”, a sin mu nosač. “Nosio je kofe, tereta ratnog na majušnoj pleći”.
Četvrta odlika Saitove poezije jeste autentično, suptilno i uvek sveže opisivanje iskonske povezanosti čoveka i zemlje, prolaznosti i smisla života, istine i sna, društvene zbilje i perspektive, “vječne borbe nestalnog i stalnog”, poezije i kulture. U knjizi “Korak do zida” nalazimo i ove Saitove pesme: Zov davnine, Selo Vladne, Susret u zavičaju, Mrtvoj nadi, Tajna života, Zemlja i čovjek, Autoportret, Sonet o smijehu; takodje odlične pesme: Kiša, Sarajevo (Impresije), Mlijeko, Porijeklo, Pismo njima, Ujeviću i druge.
Peto obeležje stihova ovog talentovanog bošnjačkog pesnika jeste da je svaka njegova knjiga ispunjena raznovrsnim motivima i protkana mnoštvom epiteta, kontrasta, metafora, komparacija i drugih stilskih figura. Šta sve nije davalo poticaja tom pesniku: Šuma, Kiša, Mlijeko, Tijelo žene, Pijetao, Ljeto, Majka, Djeca, Ovca; takodje Zov davnine, Jesenji pastel, Ribnici i dr. U “Izboru pjesama” (1974) Sait peva o Sumornim jutrima, o Mrtvoj nadi, o okupaciji u zavičaju, o slobodi, o slavnim ličnostima (Njegošu, Krleži, Ujeviću, Bašagiću – pesniku i prosvetitelju), takodje o “samom sebi”. Prekrasan mu je ciklus “Minijature”, naročito pesma Trešnja u cvatu. Odzvanjaju i stihovi u pesmi Balada o mojoj generaciji, ili pesma Ko li će moju propast da izmjeri, i niz drugih pesama iz perioda do 1941. I nakon 1945. godine. Pesme su mu rimovane. Rima je neusiljena, pri kojoj se najčešće naizmenično rimuju prvi i treći, drugi i četvrti stih. U pesmi Novembar (knjiga Izbor pjesama) Sait ovako peva:
Fijuče vjetar. Krupne kapi kiše
Dažde po krovu. Juri jato vrana.
U ritmu bure star se orah njiše
I drhti, mokar, ogoljelih grana.
Šesto obeležje predstavljaju brojni primeri, skoro u svakoj zbirci, iz sveta flore i faune. Opisi prirode su izvanredni, veoma senzibilni i rezultat autorovih sposobnosti zapažanja, uočavanja, razlikovanja i bogate mašte.
U jednoj pesmi (Ko li će moju propast da izmjeri) on će reći: “I sad nit klija, nit buja, nit raste / zeleno lišće na mog duba grani”.
Sedmo obeležje pre svega Saitove predratne poezije ogleda se u ispoljenom gnevu protiv ljudskih zala i spontanoj lirskoj misaonosti. Po njemu vreme protiče kao reka u kojoj se smenjuju “oseka smrti i plima ljubavi” (Radojica Tautović, Poetski doprinos Saita Orahovca, u knjizi Soneti i minijature, Sarajevo, 1971, str. 131). Pesnik je, nasuprot gradu i građanskom načinu života, bio više okrenut patrijarhalnom selu, te zanosno piše o tom osnovnom naselju i lepoti prirode. Saitovu poeziju najbolje je ocenio Tautović, navodeći da je ona “Korak od ranije borbene romantike ka savremenome pesničkom realizmu”. (Isto, str. 137).
Najzad, osmo obeležje ove poezije je da je izrasla iz patnje i bunta nacionalno i socijalno obespravljenih radnih masa i da teži nestajanju socijalnih i drugih razlika, bede i siromaštva. On će naročito u pesmama intimnije ispovesti, tzv. “malim temama” ispoljiti bunt i otpor prema zlu, nepravdama i nasilju. Verovao je da će svet biti bolji i lepši, što najbolje pokazuje njegova najnovija zbirka “Slapovi” (1983), pre svega njeni sonetikoji su u rasponu od intimnih doživljaja do angažovanih tema i univerzalnih problema sveta. I u zbirci Krug se zatvara (Soneti, 1980), koju je podelio na sedam ciklusa, pesnik Orahovac pored soneta ličnih preokupacija, ima jedan ciklus pod naslovom “Pjesme o čovjeku”. Drugi ciklus nosi Naziv “Akvareli iz prirode” i u njemu poslednja pesma “Seljak”. Jedan od ciklusa je “Pohvala radniku”. U poslednjoj pesmi “Krug je zatvoren (Katarza)” odveć je setan, pitajući se “Kakvog li smisla sricat versi nove”, tvrdeći da u životu nije ništa stekao i da je, na kraju, sve “tlapnja, košmar i priviđenje”. U toj knjizi (Krug se zatvara) jedna od Saitovih najboljih pesama je “Torzo”, hoće reći, nešto što nije dovršeno, što nije potpuno, jer i sam čovek po njemu je sebičan, sklon prevarama i “umom nedovršen”.
Ukratko, dok u maloj temi iskazuje duboke i plemenite emocije, u nizu pesama izražava svoje poglede na život i svet, neku vrstu svoje “životne filozofije”.
I nije slučajno što će u Predgovoru Antologije muslimanske poezije XX vijeka (Sarajevo, 1990), njen priređivač dr Enes Duraković, Orahovca svrstati u grupu afirmisanih “muslimanskih pjesnika”, koji se takođe javljaju od kraja dvadesetih godina prošlog stoleća, a to su Salih Alić, Husnija Čengić, Atif Ljubović, Hamid i Mak Dizdar, Ilijas Dobardžić, Mustafa Grabčanović i Šukrija Pandžo. (Isto, na str. 23). I Rizo Ramić u svom značajnom tekstu Tri generacije književnika Muslimana (u Putokazu) posebno izdvaja pesnike: Hamida Dizdara, Saita Orahovca, Skendera Kulenovića i Maka Dizdara (u istom izvoru, na str. 28).
Druga oblast duhovne kreacije Saita Orahovca jeste njegova folkloristička delatnost, naučni rad i šira kulturna afirmacija. Iz Saitovih biografskih podataka izdvajamo sledeće:
– da je pre rata poznat kao napredni socijalni pesnik,
– da od rane mladosti živi i radi u Sarajevu, gde je završio Filozofski fakultet i doktorirao iz oblasti književne folkloristike, a objavio najveći broj knjiga iz poezije i folkloristike,
– da mu je doktorska teza pod naslovom Kulturno-istorijske, etičke i estetske oznake muslimanskih narodnih pjesama, odbranjena 1980. na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, pred komisijom: akademik Dušan Nedeljković, akademik Blaže Koneski i prof. dr Ljubomir Zuković. Njegova disertacija, nažalost, ni do danas nije objavljena,
– da je bio uvaženi član Udruženja književnika BiH i član Društva za naučnu obradu folklora,
– da je posle oslobođenja bio kustos Muzeja revolucije BiH i u tom svojstvu sakupljao arhivsku, folklornu i drugu građu iz perioda NOR i narodne revolucije,
– da je sastavljač zbornika Savremene narodne pjesme sa motivima iz borbe i obnove (Sarajevo, 1955),
– da je autor knjiga: Narodne pjesme bunta i otpora – Motivi iz revolucije, borbe i obnove (Sarajevo, 1971), Vedrine duha. Odabrane anegdote iz NOB (Sarajevo, 1970), Sevdalinke, balade i romanse Bosne i Hercegovine (Sarajevo, 1968), Stare narodne pjesme muslimana Bosne i Hercegovine (Sarajevo, 1976).
Orahovac je takođe napisao knjige: Anegdote iz NOR-a (Sarajevo, 1957), Partizani u anegdotama (Sarajevo, 1960), Anegdote o našim književnicima (Sarajevo, 1961) i Pjesme o narodnim herojima (Sarajevo, 1972).
Veći broj njegovih knjiga premašuje stotine stranica, dok mu “Stare narodne pjesme muslimana Bosne i Hercegovine” sadrže 758 stranica, a “Vedrine duha. Odabrane anegdote iz NOB” 304 stranice. Njegovo opsežno folklorističko delo: “Sevdalinke, balade i romanse Bosne i Hercegovine”
sadrži oko 800 lirskih narodnih pesama erotskog žanra.
O njemu izvrsno piše književni kritičar i teoretičar Radojica Tautović (Poetski doprinos Saita Orahovca, u pogovoru knjizi Soneti i minijature, Sarajevo 1971), takođe akademik Dušan Nedeljković (predgovor u knjizi Narodne pjesme bunta i otpora – Motivi iz revolucije, borbe i obnove), prozni pisac Niko Jovićević (predgovor knjizi “Vedrine duha”, 1970), pesnik i književni kritičar Ljubomir Cvijetić: Pogled na poeziju Saita Orahovca (u knjizi Prevarene riječi, Sarajevo, 1973), takodje književni kritičar
i filozof dr Dragan Jeremić (recenzija na knjigu “Krug se zatvara”, 1980), te nekoliko bosanskih autora (Ramić, Duraković, Hamid Dizdar, Zalihić i drugi).
Pregled recenzija i prikaza pojedinih knjiga Saita Orahovca pokazuje da preovladavaju tekstovi o njegovom pesništvu i poetskom doprinosu, a da je manji broj takvih priloga o Saitovoj folklorističkoj delatnosti. Da je u poeziji spadao u afirmisane stvaraoce potvrđuju brojni prevodi njegovih pesama, koje su prevedene na ruski, bugarski, češki, poljski, albanski, turski, francuski, azerbejdžanski, a pojedine na slovenački i makedonski jezik.
Folklor je veoma cenio i godinama istraživao kulturnu baštinu naroda, najviše muslimanskog, sačuvanu u mitovima, usmenoj književnosti, naročito u pesmama, izrekama, baladama, običajima i anegdotama, pri čemu pojedinac stvaralac najčešće ostaje nepoznat. Kao proučavalac folklora bio je zaokupljen tradicionalnim narodnim duhom i izučavanjem kulture bošnjačkog
naroda.
U kulturnoj baštini svojih sunarodnika, nadasve u starim i savremenim narodnim pesmama otkrivao je narodnu mudrost, bogatstvo misli i ideja. Ponajviše je proučavao folklor kao umetnost reči i u tom domenu sakupljao, beležio, sređivao i interpretirao epsku i lirsku poeziju, balade, romanse, anegdote, poslovice, ukratko narodnu usmenu umetnost reči.
Području usmene literarne tradicije nije prilazio samo sa jednog stanovišta, npr. lingvističko-filološkog, već i komparativnog, istorijskog, mitološkog, psihološkog, etičkog, pre svega dajući prednost književnom, poetskom stvaralaštvu.
Posebno je Orahovac doprineo izučavanju sevdalinki, odnosno lirskih ljubavnih (narodnih) pesama koje su nastale pretežno u gradskoj muslimanskoj sredini u Bosni i Hercegovini i predstavljaju originalnu i bogatu kulturnu tradiciju. Sevdalinka je izraz zbilje života i ljubavi. Njihov najveći broj je vezan za Sarajevo i sudbinu toga grada. To su lirske ljubavne pesme bosansko-hercegovačkih muslimana, koje pevaju i drugi narodi. Iz pregleda tih pesama vidljivo je da one mogu biti i veoma kratke, a karakteristične su za Bosnu i Hercegovinu. Neguju se i u Sandžaku i drugim bošnjačko-muslimanskim sredinama. Te su pesme dramatične, često i sa tragičnim krajem.
Da se podsetimo bar na jednu takvu pesmu: “Pogledaj me, Anadolko, Muhameda ti, / ja ću tebi sevdalinke pjesme pjevati”. O sevdalinkama su pisali Muhsin Rizvić (Iznad i ispod teksta, 1969), Vladan Nedić (Antologija narodnih lirskih pesama, 1969), Hamid Dizdar (Sevdalinke, 1944) i niz drugih autora. Njih je godinama sakupljao, beležio, proučavao i obelodanjivao Sait Orahovac i u tome je njegova posebna zasluga. Mnoge od tih narodnih pesama pevaju se i u plavskom kraju. Izdvajaju se: “Pošetala Ema Zaimova”, “Zaplakala stara majka Džafer-begova”, ili pesma “Paši Hana imaš li jarana” i bezbroj drugih. To je svakako jedan od osnovnih razloga što će ovogodišnji Plavski susreti, određenije Okrugli sto biti posvećen stvaralaštvu Saita Orahovca. Ovdašnjim narodnim melosom, uključujući tu
i epske i lirske narodne pesme, decenijama se bavi, studiozno i znalački, objavivši iz te oblasti niz dela i značajnih studija, uvaženi književnik Husein Bašić.
Iz ove oblasti posebno izdvajamo Saitovo opsežno folklorističko delo: Sevdalinke, balade i romanse Bosne i Hercegovine (1968), koje ima ukupno 900 stranica. Među tim pesmama dominiraju sevdalinke, dok je manji broj balada i romansi i na kraju knjige, na 14 stranica, indeks manjePrvi sevdah – rana pod srdašcem
Prvi sevdah – rana pod srdašcem,
drugi sevdah – rana na srdašcu,
treći sevdah – rana u srdašcu.
Preboljeću ranu pod srdašcem,
preboljeću ranu na srdašcu,
al’ ne mogu ranu u srdašcu.
Orahovac, kako nas obaveštava u predgovoru, još u ranoj mladosti bio je pod uticajem ove vrste usmenih narodnih umotvorina i nameravao da priredi jedan zbornik narodnih sevdalinki od najstarijih vremena do danas, ali će se tek u drugoj polovini šezdesetih godina XX stoleća intenzivnije posvetiti folkloristici. Prvo se bavio proučavanjem i sakupljanjem lirskih i epskih narodnih pesama i anegdota s motivima oslobodilačkog rata, revolucije i obnove. Nakon završetka tog usmenog narodnog stvaralaštva, posebice zbirki anegdota iz NOB, Orahovac se usredsredio na prikupljanju bogatog i autentičnog bosansko-hercegovačkog lirskog narodnog folklora, koji se javlja u rasponu od 16. do 20. stoleća, a to su sevdalinke, balade i romanse. Dok je balada više pripovedna pesma sa elementima lirskog i dramskog karaktera (npr. Hasanaginica, Omer i Merima i dr.), romansa je veoma slična baladi, ali nešto življa i vedrija epsko-lirska pesma, koja je sa humorističkom poentom i pretežno ljubavnim sadržajem. Reč je o folkloru, tom značajnom narodnom blagu, o materiji visoke umetničke vrednosti na kojoj bi mogli “da nam pozavide mnogi kulturni i vodeći narodi svijeta” (iz predgovora Saita Orahovca, u knjizi Sevdalinke, balade i romanse Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1968, na str. 10). Uz konsultovanje mnogobrojne folklorističke građe i literature, Saitova publikacija o sevdalinkama, baladama i romansama BiH dostojna je svake pohvale. Knjigu, odnosno navedene umotvorine pored ondašnjih bosanskih i drugih autora, pozitivno su ocenili i strani naučnici i stručnjaci sa područja folkloristike. Autor je i u predgovoru i priloženim sevdalinkama dokazao da je gradsku, bosankohercegovačku sevdalinku, kao i balade i romanse uglavnom kreirao muslimanski elemenat, ali da su te lirske narodne tvorevine “zajedničko dobro i zajednička svojina” svih koji vekovima žive na ovim prostorima.
Druga takođe značajna oblast Saitove folklorističke (sakupljačke i naučnoistraživačke) delatnosti jesu stare narodne pesme Bosne i Hercegovine. Pod tim naslovom sarajevsko izdavačko preduzeće Svjetlost, godine 1976. objaviće njegovu knjigu sa uvodnom studijom, koja glasi: “Uvod u epske narodne pjesme Muslimana Bosne i Hercegovine”. Studija je bitan sadržaj i njegove doktorske disertacije. Iz sadržaja knjige i posebno uvodne studije autora (na str. 15-128) najbolje se otkrivaju njegove folklorističke preokupacije i motivi sakupljanja, beleženja, sistematizacije i obelodanjivanja
tog epskog muslimanskog narodnog blaga. Taj Saitov višegodišnji rad na proučavanju epskih narodnih pesama, pre svega u muslimanskim sredinama BiH, u prvom redu rezultat je njegovih “čisto estetskih,
socioloških i kulturnih pobuda i osjećanja”. (Iz Saitove uvodne studije, u knjizi Stare narodne pjesme Muslimana Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1976, na str. 5). U tim epskim narodnim pesmama odslikavaju se ondašnje prilike, psihološko raspoloženje ratnika i njihova nostalgija za zavičajem, etika, narodni običaji, ljudske naravi, život i junaštvo pojedinaca, opis krajiških kula, siromaštvo i bogatstvo porodica, odnosi prema neprijateljima, vernost i izdaja, oružani sukobi na tlu Like i Krajine i šire, omiljeni ratnici iz naroda i dr.
O epskim muslimanskim narodnim pesmama pisali su mnogi autori. Izdvaja se naučni rad dr J. Šmausa, pod naslovom “O krajiškoj epici”, a naročito zbornici dr Luke Marjanovića “Junačke narodne pjesme naših muhamedovaca” (Zagreb, 1898. i 1899). Tu će stazu slediti i folklorist Orahovac koji će na osnovu svestranih istraživanja dokazati da su epske narodne pesme Muslimana Bosne i Hercegovine začete početkom XVI ili koncem XV stoleća, što ujedno svedoči o njihovoj starini i kulturnoj istoriji bosansko-hercegovačkih muslimana.
Etika i junaštvo su nerazdvojni, a to potvrđuju i mnoge krajiške pesme. Svi krajiški i hercegovački junaci su hrabri i emocionalno vezani za svoj kraj. Vole da piju vino, lozovu rakiju; nemaju stalnog zanimanja i ekonomski propadaju kad mir duže traje. Ovi ratnici, prema tim pesmama, ističu se i snalažljivošću i poštenjem, a pojedini i učenošću i poznavanjem jezika. Kada su istaknutog narodnog junaka – Bojičić Aliju upitali – da li se čega plaši, odgovorio je: “Boga malo, a cara nimalo / A vezira – ko dorata moga”.
U pesmama sarajevskog i hercegovačkog kruga, u njihovim glavnim ličnostima “ima i nečega od smirene, klasične a i aristokratske elegancije” (pr. Đerđelez Alija), dok je junaštvo odlika svih, posebno u pesmama o krajiškim i ličkim junacima. I žene obučene u muška odela isticale su se
svojom borbenošću. Junaci se izuzetno cene. Vodeći feudalac Mustaj-beg Lički, rodjen početkom 17. veka, a poznat i kao najpopularniji junak i upravitelj Like i Krbave, čiji su najbliži saradnici bili Mujo i Halil Hrnjica, Tale Ličanin, Osman Tanković, Alija Bojičić i mnogi drugi proslavljeni
muslimanski junaci, ustaje na noge “pred takve junake”, postavlja ih “uz koljeno” i oni sa njim vode razgovor na ravnoj nozi (Isto, str. 33). Evo kako je opisana ta centralna ličnost Like i Krajine, Mustaj-beg u starosnoj dobi:
Naprijed je beže Ličanine
Na njegova bijela Goluba.
U Goluba griva do kopita,
A u bega brada do pojasa.
U mnogim pesmama opisuju se Bosanci, koji su raskošno odeveni i imali kićenu opremu i oružje, čak haljine “sve od srme i od suha zlata” (Isto, str. 39).
Epske narodne pesme zastupljene su “po čitavoj Bosni i Hercegovini, po Sandžaku i po severnim krajevima Albanije” (Isto, str. 103). Pojedine od tih pesama sadrže i dve hiljade stihova a rado su se uz gusle pevale, naročito za vreme ramazana. Ukratko, ove pesme imaju značajnu istorijsku i estetsku vrednost. One su se i u plavsko-gusinjskoj zoni u prošlosti veoma negovale, dok pojedine od njih, čak i one duže, znale napamet.
Treća folklorna oblast kojom se Orahovac takodje godinama bavio jesu narodne pesme i anegdote s motivima iz revolucije, borbe i obnove. Iz te oblasti izdvajaju se tri njegova najvažnija dela: Narodne pjesme bunta i otpora (1971), Savremene narodne pjesme (1955) i Vedrine duha (odabrane anegdote iz NOB, 1970). Za Savremene narodne pjesme i Narodne pjesme bunta i otpora zajedničko je da se narodna pesma intenzivnije javljala i više inspirisala u jeku borbe za slobodu, u likovima vojnih i političkih rukovodilaca, heroja i istaknutih boraca oslobodilačkog rata.
Zastupljene su i pesme o palim prvoborcima, mnoge nastale u ratu i ubrzo nakon oslobođenja, kao i narodne pesme s motivima iz obnove i izgradnje zemlje. Nekoliko naslova tih pesama iz zbirke “Savremene narodne pjesme” potvrđuje njihov oslobodilački karakter i partizanski duh: Ustanak u Birču, Pjesma u čast invalida, Smrt Ive Lole – Ribara, Narodna se pjesma ori, pesme: O Savi Kovačeviću, O Peku Dapčevicu, Pjesma o ZdravkuProleteru, Narodna pjesma o vojniku, Partizanski ustanak na Romaniji, Rudo malo, Sred planine Durmitora, Proleter se s puškom razgovara, Na Kozari, O Sutjesci, Partizani iz zelene gore, Oj četnici, Heroj Sava, Od ustaša oteli smo žito, Druže Tito, Bolna leži, i druge, a od pesama o izgradnji
– Pjesma udarnika, Aoj, prugo, Titogradu, Podižimo zadružne domove, Tvornice nam na sve strane niču i niz drugih.
Očito zbirke nisu samo regionalnog karaktera, već se u njima NOR prikazuje u širem kontekstu, ne zapostavljajući pri tome ni revolucionarnu narodnu pesmu iz Slovenije, Makedonije i drugih sredina. U tim knjigama sublimiran je revolucionarni folklor s ciljem da se sačuva dokumentarna
građa o veličanstvenim i retko tragičnim zbivanjima iz te nedavne prošlosti.
Oba dela a posebno zbirka i antologija “Narodne pjesme bunta i otpora” doživela su, po rečima akademika Dušana Nedeljkovića “ugled jednog od važnih naučnih izvora koji se navode ne samo u brojnim folklorističkim studijama… naše zemlje, već i širom sveta od Harvarda do Lenjingrada u proučavanju savremenog usmenog narodnog stvaralaštva oslobodilačkog rata, revolucije i socijalističke izgradnje Jugoslavije”. (Iz predgovora akademika Dušana Nedeljkovića, u knjizi Narodne pjesme bunta i otpora, na str. 5).
Tu je nekoliko novih narodnih lirskih pesama i manji broj epskih, ispevanih “u marševima ili okršajima oslobodilačkih bitaka i radnih akcija”. Evo naslova nekih od tih lirskih i epskih narodnih pesama, prema knjizi “Narodne pjesme bunta i otpora”: U ciklusu – Predratne koračnice i budnice (13 pesama) nalazimo i pesme: Internacionala, Pšenica je klasala, Drugarska se pesma ori, Budi se Istok i Zapad, takođe pesmu – Bilećanka.
Ciklus Ustanak i borbe je najobimniji (ima 75 pesama). Izdvajaju se pesme: Kad u borbu ja polazim, Listaj goro, Partizanka, Konjuh planinom, Treća sandžačka, Sa Ovčara, Bosno moja i druge. Treći ciklus su Makedonske pjesme, njih 10, među njima i pesma “Ne plači, Malino mome, ne žalaj”, četvrti ciklus: Pjesme o palim prvoborcima (svega 21 pesma, zatim ciklusi: Tužbalice (3 pesme), Izdajnici (16 pesama), Pjesme iz logora (5 pesama), Sutjeska (4 pesme), Omladina u borbi (21 pesma), Pjesme o ljubavi (17 pesama, medju njima i pesma: Bolna leži), Slovenačke partizanske pjesme (4 pesme), Kroz oganj u slobodu (51 pesma, među ovim i pesme: Marjane, Marjane, Mlada Vojvođanka), Izgradnja (18 pesama, kao npr. Pjesma udarnika, Opismeni nepismene, Na obnovu Tito zove, Narodna se pjesma ori i dr.), Klevete i laži (5 pesama), i Borba za mir (1 pesma). Ukupno je u zbirci “Narodne pjesme bunta i otpora” 264 pesme. Mnoge odnjih su se pevale u narodu, naročito na poselima, na omladinskim radnim akcijama i drugde.
U kratkoj priči i sažeto ispričanom događaju iz partizanskog života (anegdoti), sa duhovitom poentom, Orahovac je na umetnički način, veoma uspešno sakupio i obradio to opšte narodno blago iz četvorogodišnjeg oslobodilačkog rata i tu folklornu građu objavio prvo u zbirci Anegdote iz NOR-a (Sarajevo, 1957), i ubrzo u drugoj knjizi Partizani u anegdotama (Sarajevo, 1960), da bi deset godina kasnije izašla iz štampe njegova nova knjiga, pod naslovom Vedrine duha. Odabrane anegdote iz NOB. Ona je potpunija, sa mnoštvom primera anegdota, nastalih, kako ističe sam autor, “i na maršu i na odmoru”, takođe u sukobu sa neprijateljem, ukratko u najtežim trenucima novije istorije. Tim anegdotama, izvrsno uobličenim, ovekovečeni su svetli primeri herojstva i pregalaštva. Njih je autor nalazio u partizanskoj štampi, u raznim brošurama i publikacijama, takođe po muzejima revolucije i arhivskim ustanovama, a anketirao je i mnoge učesnike iz NOB. Ovu vrstu narodne umotvorine – anegdote, autor je svrstao u pet osnovnih grupa od 1941. do 1945. godine, kao što se razvijala i narodnooslobodilačka borba. U toj knjizi sa stotinama anegdota na najduhovitiji i veoma upečatljiv način ispričana je istorija jugoslovenske oslobodilačke borbe i narodne revolucije.
Nedvojbene su dakle Saitove zasluge na skupljanju i otkrivanju anegdotske građe o ustanku i revoluciji, koji se istakao ne samo kao vredan sakupljač već i stilizator partizanskih anegdota. Sve njegove anegdote su na izvrstan način uobličene, pune zapleta i duhovitih elemenata, a imaju i nesumnjivu didaktičku vrednost.
Objavljeno u: Almanah, br. 27-28., Podgorica 2004., str. 13-25. str.