Polaznu osnovu našeg razmatranja homogene regionalizacije Sandžačko-starovlaškog prostora predstavlja primjena načela homogenosti reljefne strukture, homogenosti ekološke sredine i homogenosti procesa istorijsko-geografskog razvoja. Na bazi kriterija kompleksne geografske homogenosti prostora Jugoslavije izdvojen je središnji planinski prostor u kojem se jasno izdvaja cjelovit kompleks tzv. Sandžačko-starovlaški prostorni kompleks, koji predstavlja jednu od 24 regionalne cjeline tog prostora. Ovaj regionalni kompleks ima posebno značanje jer je to jedina cjelina drugog stupnja Središnjeg planinskog prostora Jugoslavije kja zahvata teritorije dviju republika (SR Srbije i SR Crne Gore), s toga određivanje osnova njegove izdvojenosti i regionalne strukture zaslužuje osobitu pažnju.
Kao posebnu regionalnu cjelinu u sklopu Starovlaških predjela Bosne i Sandžaka J. Cvijić izdvaja Sandžački Stari Vlah i Crnogorska Brda. Uz manje modifikacije, to je jedinstvena cjelina u regionalno geografskom smislu i kao takva je i predmet našeg izlaganja. Istina, prostorni pojam “Crnogorska Brda” je teritorijalno širi. J.Dj. Marković (1972) upotrebljava skoro identičnu terminologiju (Starovlaška raška visija i Crnogorska brda i površi), ali je jedan i drugi predio u odnosu na suvremeno regionalno-geografsko pojmovno određenje Sandžačko-starovlaškog prostora nešto su širi. M. Vasović u regionalizaciji Srbije izdvaja makroregiju pod nazivom Starovlaško-raška visija koja se pruža u širem graničnom pojasu prema Crnoj Gori i Kosovskom-metohijskoj oblasti, a kao njezin nastavak u Crnoj Gori navodi se pojam “Crnogorski delovi Starovlaško-raške visije”, što približno odgovara suvremenom teritorijalnom odredjenju istorijsko-geografske cjeline Sandžačko-starovlaškog prostora. V.Rogić (1973) izdvaja jedinstven regionalni kompleks pod nazivom Sandžačko-starovlaški prostor koji je podijeljen granicom Srbije i Crne Gore. Prostorni pojam Sandžačko-starovlaški prostor je, s obzirom na trojno načelo kompleksne homogene regionalizacije, najpogodniji, s toga se u našem izlaganju opredeljujemo za njega.
Budući da za ovaj značajan dio Središnjeg planinskog prostora Jugoslavije nije izvršen niti jedan pokušaj kompleksne homogene regionalizacije, koji bi obuhvatio cio prostor istorijsko-geografske cjeline Sandžačko-starovlaškog prostornog kompleksa, naše izlaganje, mada vrlo koncizno, ima upravo takav zadatak.
Na preglednoj karti regionalnih cjelina drugog stupnja homogene regionalizacije Jugoslavije V.Rogića (1973), Sandžačko-starovlaški prostor ističe se kao reljefno nehomogena cjelina, ali s jedinstvenim visokopovrškodolinskim obilježjima ekološke sredine i retrogradno odredjenim vremenski jedinstvenim procesom društveno gospodarske valorizacije.
Sandžačko-starovlaški regionalni kompleks u osnovi predstavlja prostranu planinsku zaravan raščlanjenu mnogobrojnim vodotocima u niz dolina i visokih zaravni. To su najviše zaravni dinarskog sistema (Pljevaljska karsna površ. Koritska površ, Peštersko-sjeniška površ i dr.), koje se pružaju od planina Kopaonika i Rogozne na istoku do Durmitora, Komova, Sinjajevine i Bjelasice na zapadu, koje plodnim ali mahom dubokim dolinama prosijecaju rijeke Lim, Ćehotina, Ibar, Raška i Uvac. Ovaj prostor je na jugoistoku uzdignut obroncima planina prokletijske mase (Smiljevica, Hajla, Štedin, Žljeb, Sjenova, Beleg, Pogled, Mokra i dr.) i time jasno diferenciran od Kosovsko-metohijskog kotlinskog kompleksa. Sjevernu morfološku granicu čine planine Starovlaškog kompleksa (Zlatibor, Javor, Golija i dr.). Međa na istoku i zapadu fizionomski je sasvim drugačija jer je istočnom stranom pruža dolina Ibra, a zapadnom dolina Tare.
Reljefna nehomogenost odraz je postojanja dvaju izrazito različitih tipova socio-ekonomskih vrlo relevantnih reljefnih struktura. Prvi čini tipološki osobito originalna kombinacija zatvorenog visokopovrškog reljefa s dolinskim, a koji je karakterističan za cijeli južni dio Sandžačko-starovlaškog prostora. Izdvojen je pod uvjetnim nazivom Sandžačko-brdski prostor Crne Gore (cjelina označena 11). Drugi čini jedinstven tip otvorene krške zaravni koja na zapadu svršava dolinskim kompleksom Lima, a na istoku dolinom Raške. Karakterističan je za cijeli sjeverni dio Sandžačko-starovlaškog regionalnog kompleksa, a izdvojen pod uvjetnim nazivom Sandžačko-starovlaško-dinarski prostor Srbije. Ova prvostepena regionalna cjelina označena je sa 12. Pojam Sandžačko-brdski prostor Crne Gore i Sandžačko-starovlaško-dinarski prostor Srbije u potpunosti odgovara stvarnosti suvremene teritorijalne organizacije ovog prostora.
Na drugom stupnju uvjetno homogene regionalizacije Sandžačko-starovlaškog prostora (oznaka 1), unutar Sandžačko-brdskog prostora Crne Gore (oznaka 11) i Sandžačko-starovlaško-dinarskog prostora Srbije (oznaka 12) izdvojene su cjeline čije su međe, uz izvjesne modifikacije, odredjene područjem pripadajućih opština, sa izuzetkom cjeline Bihor i Korita (oznaka 112) koja pored teritorije opštine Bijelo Polje zahvata i dio teritorije opštine Ivangrad (tzv. Gornji Bihor). Razumije se da granice opština nijesu, niti mogu biti osnova izdvajanja uvjetno homogenih cjelina.
Sl. 1. Nacrt regionalizacije Sandžačko-starovlaSfcog prostora s međama do uključivo trećeg stupnja diferencijacije
- Republičke granice
- Granice Sandžačko-starovlaškog prostora
- Granice cjelina prvog stupnja
- Granice cjelina drugog stupnja
- Granice cjelina trećeg stupnja
Međutim, eliminirajući elementarna odstupanja, došli smo ipak do određene usaglašenosti uvjetno homogene regionalizacije s administrativnom podjelom. Tako, na drugom stupnju uvjetno homogene regionalizacije Sandžačko-starovlaškog prostora izdvajamo: Pljevaljsku karsnu porvrš (oznaka 111), Bihor i Korita (oznaka 112) i izrazito razvijena Rožajska površ (oznaka 113) u sklopu Sandžačko-brdskog prostora Crne Gore i Srpsko donje Polimlje (oznaka 124), Srpsko srednje Polimlje (oznaka 125), Područje srednjeg Uvca i Bistrice (oznaka 126), Peštersko-sjenička zaravan (oznaka 127), Dolina Raške (oznaka 128) i Štavički basen sa Donjim Pešterom (oznaka 129) u sklopu Sandžačko-starovlaško-dinarskog prostora Srbije.
Pojam PLJEVALJSKA KARSNA POVRŠ (111) odnosi se na prostor između rijeka Tare i Lima po čijoj dolini je usječena dolina Ćehotine dinarskog pravca. Područje ima izgled prostrane karsne površi, mjestimice izbrazdane dubokim dolinama, mjestimice isprekidane plićim i dubljim kraškim poljima, što ukazuje na izrazitu dinamičnost reljefa. Zatvorenost lancem planina prema sjeveroistoku i jugozapadu i jasna omedjenost na istoku visokim površima i nižim planinama na razvodju izmedju Čehotine i Lima, doprinosi jasnom individualiziranju ov’e drugostepene regionalno-geografske cjeline. Uz elemente reljefne strukture, karakteristike ekološke sredine bitno utiču na regionalno-geografsku izdvojenost ove cjeline od ostalih cjelina drugog stupnja. To ujedno pruža mogućnost daljnje uvjetno homogene regionalizacije na trećem stupnju. Podgora (oznaka 111-1), Karsna površ na sjevernoistoku (oznaka 111-2) i Pljevaljska kotlina (111-3).
Postojanje izvjesnih regionalno-geografskih individualnosti koje imaju mikroregionalno značenje omogućavaju daljnju regionalizaciju na četvrtom stupnju kao npr.: Površ Bukovica (oznaka 111-11), Površi planine Ljubišnje (111-12) i Površ planine Obzora (111-13) i Površ Lisac-planine (111-14), u okviru trećestepene cjeline Podgora (111-1).
Cjelinu drugog stupnja BIHOR I KORITA čine dva susjedna predjela i to: Bihor (tipičan dolinski prostor) i Korita (tipičan visokopovrški prostor). Ovakva struktura omogućava da na trećem stupnju regionalno-geografske diferenciranosti izdvojimo: Bihor (oznaka 112-4) i Korita (oznaka 112-5) sa jasno istaknutim individualnostima kako elemenata reljefne strukture tako i ekološke sredine. Postojanje raznovrsne interne reljefne strukture u sklopu trećestepene cjeline Bihor (112-4) pruža mogućnost za daljnju diferencijaciju na četrvrtom stupnju i to: Gornji Bihor (112-415) i Donji Bihor (112-416), a postojanje izvjesnih mikroreljefnih jedinica pruža mogućnost daljnje diferencijacije Korita (112-5) na četvrstom stupnju i to: Gornja Korita (112-519) i Donja Korita (112-518).
Pojam “izrazito razvijena Rožajska površ” odnosi se na Rožajski kraj, odnosno u regionalno-geografskom smislu na vrlo razvijenu Rožajsku površ koja se nalazi u izvorištu rijeke Ibra, uokvirena sa svih strana planinama. Ova drugostepena regionalno-geografska cjelina čini jugozapadni dio Sandžačko-starovlaškog prostora, smještena izmedju Metohijsko-kosovske zavale na južnoj, Ivangradske kotline na zapadnoj, Bihora na sjeverozapadnoj i Pešterske površi na sjevernoj strani. Ova drugostepena regionalno-geografska jedinica je, u odnosu n& susjedne predjele koji je okružuju uzdignuta što doprinosi njenom individualiziranju. Velika uzdignutost reljefa na jugu i jugozapadu na desnoj, područje visokih brda i nižih planina na sjeverozapadu, sjeveru i sjeveroistoku na lijevoj strani, kao i izmedju njih uska dolina Ibra daju osnovne karakteristike ovoga prostora, a takodje pružaju mogućnost da na trećem stupnju izdvojimo: “Planinsko područje na desnoj strani Ibra (oznaka 113-6), Područje brda i nižih planina (oznaka 113-7) na lijevoj strani Ibra i Poligenetska dolina Ibra (odnosno složena dolina Ibra) izmedju prethodne dvije trećestepene cjeline (oznaka 113-8). Uvjetno homogena regionalizacija na četvrtom stupnju osniva se na postojanju mikroreljefnih razlika mikroreljefnih jedinica u kojima vladaju specifični klimatsko-ekološki uvjeti. Npr.: Dolina Ibra do Rožaja (113-827), Rožajska kotlina (113-828) i Kanjonasta dolina Ibra od Rožaja do Špiljani (113-829) u okviru trećestepene cjeline Složena dolina Ibra (113-8).
SRPSKO DONJE POLIMLJE čini granično područje Sandžačko-starovlaškog prostora prema Bosni i Hercegovini. Sjevernu i zapadnu granicu ove cjeline čine republičke granice Srbije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Primjenom kriterija uvjetno homogene regionalizacije ocjenjuje se da je reljefna nehomogenost prisutna i to zbog vrlo izražene disecije reljefa. Tek izdvajanjem cjelina na trećem stupnju utvrdjuju se obilježja homogenosti. Primjenom načela jedinstvenog tipa reljefne strukture izdvojene su slijedeće cjeline trećeg stupnja: Područje Poblaćnice (oznaka 124-9), Površi između Poblaćnice i Lima (oznaka 124-10), Dolina Lima od ušća Kratovske rijeke do ušća Uvca (124-11), Područje izmedju Lima i Uvca (124-12). Sve četiri trećestepene cjeline morfološki su vezana za Lim. Postojanje kompleksne homogenosti kod cjelina sa oznakom 124-10 i 124-9 onemogućava daljnju diferencijaciju na četvrtom stupnju, dok je kod cjelina sa oznakom 124-11 i 124-12 moguća daljnja regionalizacija na četvrtom stupnju. Tako npr. : Pribojska kotlina (124-118), Čitlučko polje (124-119) i Kaludjersko Polje (124-117) predstavljaju četvorostepene cjeline u okviru cjeline Dolina Lima (124-11).
Srpsko srednje Plimlje u osnovi predstavlja prostranu površ u koju je usječena dolina Lima, Mileševke i mnogobrojnih pritoka. Morfološki je jasno izdvojena od Peštersko-sjeničke zaravni na jugoistoku lancem planina Jadovnik i Ozren, dok cijelom zapadnom stranom vodi granica Srbije i Crne Gore. Skoro po sredini ovog područja, vrlo složenog geološkog sastava, meridijanski se provlači poligenetska dolina Lima koja je spuštena u površi do 600 m. Analiza reljefne strukture i karakteristika ekološke sredine pruža mogućnost uvjetno homogene regionalizacije na trećem stupnju. Na taj način su izdvojene četiri cjeline: Dolina Lima od Dobrakova do ušća Kratovske rijeke (125-13), Površ na zapadu (125-14) i Područje Mileševke (125-15) i Planinsko područje na jugoistoku (125-16). Postojanje izvjesnih posebinosti u sklopu trećestepenih cjelina poslužilo je, da na četvrtom stupnju cjeline, koje su pokazale
visoku homogenost i jedinstvenost. Tako npr. : u okviru Doline Lima (125-13) izdvojene su: Brodarevka kotlina (125-131), Župska kotlina (125-132) i Prijepoljska kotlina (125-133). Sve četiri trećestepene cjeline ovog područja fizionomski i funkcionalno su vezane za dolinu Lima koja istodobna predstavlja njihovo prirodno središte.
PODRUČJE SREDNJEG UVCA I BISTRICE u osnovi predstavlja visoku površ (1100-1200 m) koja je uzdignuta na sjeverozapadu ka jugoistočnim padinama planina Zlatibor i Murtenica i na jugoistoku planinom Zlatar. Cijela površ, blago zatalasana, nagnuta je ka Limu i disecirana Bistricom i Uvcem u niz manjih površi pravca SZ-JI. Elementi reljefne strukture poslužili su kao osnova za izdvajanje cjelina na trećem stupnju u kojima vladaju specifični prirodni uvjeti. Tako su, primjenom načela jedinstvenog tipa reljefne strukture, u sklopu ovog područja izdvojene četiri cjeline trećeg stupnja: Područje srednjeg Uvca (126-17), Područje Bistrice (126-18), Područje Zlatara (126-19) i Područje Kratovske rijeke (126-16). Postojanje mikroreljefnih i mikroklimatskih razlika imutar cjelina trećeg stupnja pruža mogućnost da na četvrtom stupnju uvjetno homogene regionalizacije izdvojimo: npr. : u sklopu Područja srednjeg Uvca (126-17): KLisurastu dolinu Uvca (126-176) i Površi na desnoj (126-177) i lijevog strani Uvcs (126-178).
Peštersko-sjenička zaravan (oznaka 127) je otvorena, prostrana i visoka dinarska površ uklopljena izmedju susjednih planina i izmedju susjednih nižih (poligenetske doline Lima na zapadu i doline Raške na istoku) i viših predjela (prema sjeveru blago uzdignuta u planinski kompleks Starog Vlaha, a na jugo oslonjena na razvijenu Rožajsku površ). Prirodno je dobro individualizirana, a reljefno jasno izdiferencirana cjelina u odnosu na ostale cjeline drugog stupnja Sandžačko-starovlaškog regionalnog kompleksa. Uvažavajući postojanje izvjesnih reljefnih posebnosti i klimatskih specifičnosti, moguće je u sklopu ove vrlo homogene cjeline izdvojiti četiri cjeline trećeg stupnja i to: Pešterska površ (12721), Sjenička površ (127-22), Sjeverni, sjeveroistočni i istočni planinski okvir (127-23) i Jugozapadni planinski obod (127-24). Uz uvažavanje velike homogenosti i jedinstvenosti pojedinih trećestepenih cjelina, postojanje stanovitih posebnosti unutar njih pružaju mogućnost regionalne analize na narednom četvrtom stupnju. Tako npr. : unutar Sjeničke zaravni (127-22) izdvajamo Sjeničku kotlinu (127-227), Obodni kotlinski prostor (127-228) i Sjenička zaravan u užem smislu (127-229).
Dolina Raške (oznaka 128) smještena je izmedju visoke Peštersko-sjeničke zaravni na zapadu, planine Rogozne na istoku i Golije na sjeveru. Reljef Doline Raške (128) čine četiri markantne morfološke cjeline, koje ujedno predstavljaju trećestepene regionalne cjeline i to: Novopazarska kotlina (128-25), Potplaninsko pobrdje (128-26), Planina Rogozna (128-27) i Koštam Polje (128-28). Postojanje stanovitih posebnosti unutar pojedinih diferenciranih cjelina trećeg stupnja omogućilo je izdvajanje jedinstvenih cjelina na četvrtom stupnju kao npr. : u okviru Novopazarske kotline (128-25) jasno se izdvaja Novopazarsko polje (128-257).
Štavički basen sa donjim Pešterom zahvata prostor izmedju Peštersko-sjeničke zaravni na sjeverozapadu, doline Raške i Novopazarske kotline na sjeveroistoku, doline Ibra na jugoistoku i visoke Rožajske površi na jugozapadu. U reljefu ovog područja, jasno se, svojom individualnošću diferencira pet cjelina trećeg stupnja: Štavički basen (129-29), Područjs na desnoj strani rijeke Ibra (129-30), Donji Pešter (129-31), Površ izmedju Donjeg Pešteri i Štavičkog basena (129-32), KLisurasta dolina Ibra od Špiljani do Ribarića (129-33).
Izdvojenih devet cjelina drugog stupnja u potpunosti odražava složenost reljefne strukture i postojanja specifičnih klimatsko-ekoloških obilježja. S obzirom na osnovna obilježja pojedinih cjelina drugog stupnja moguće je jasno izdvojiti tri tipa reljefno-ekoloških kompleksa: izrazito dolinski (Dolina Raške), izrazito visokopovrški (Rožajska površ, Pljevaljska karsna površ, Peštersko-sjenička površ) i kombinirani dolinsko-visokopovrški (ostale cjeline drugog stupnja).
Primjenom načela jedinstvenog tipa reljefne strukture za ocjenu uvjetno homogene regionalizacije Sandžačko-starovlaškog prostora, na trećem stupn% izdvojene su cjeline nastale kao rezultat postojanja različitih kategorija reljefa, mikroklimatskih specifičnosti, različitog geološkog i petrografskog sastava tla te vegetacijskog pokrova. Postojanje ovako doferenciranih prirodnih uvjeta uticalo je na formiranje različitih tipova agrarnog i kulturnog pejzaža-krajolika. Kompleksna regionalno-geografska diferencijacija Sandžačko-starovlaškog prostora pokazala je da su cjeline na trećem stupnju pokazale izrazitu homogenost i jedinstvenost i ona u potupnosti odražava planinsko-visokopovrški karakter cijele oblasti, složenost reljefne strukture i ekološke sredine.
Literatura:
Rogić, V. , 1965, Geografski koncept regije. Geografski glasnik XXV, Zagreb.
Rogić, V. , 1973, Regionalizacija Jugoslavije. Geografski glasnik XXXV, Zagreb.
Rogić, V. ,1974, Regionalizacija središnjeg planinskog prostora Jugoslavije. Zbornik IX. kongresa geografa Jugoslavije, Sarajevo.
Cvijić, J.,1966, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, knj.I i II, Zavod za izdavanje udžbenika Srbije, Beograd.
Marković, J. Dj.,1972, Geografske oblasti SFRJ. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Srbije, Beograd.
Vasović, M., 1965, Još jedan pokušaj geografske regionalizacija Srbije. Zbornik radova Prirodno-matematičkog fakulteta, br. 12, Beograd.
Vasović, M. , J. Petrović, 1976, Regionalna podjela Crne Gore. Književne novine, Beograd.
Lutovac, M.V. , 1967, Bihor i Korita. Srpski etnografski zbornik LXXXI, SANU, Beograd.
Lutovac, M.V., 1978, Etničke promene u oblasti Stare Raške. Glas CCCVII, SANU, 20, Beograd.
Lutovac, M.V. , 1957, Ivangradska (Beranska) kotlina. Posebna izdanja Geografskog instituta SAN, 11, Beograd.
Lutovac, M. V. ,1960, Rožaje i Štavica. Srpski etnografski zbornik, LXXV, SAN, Beograd.
Nurković, S. ,1981, Regionalne specifičnosti u raspostranjenosti klimatskih varijeteta dolinsko-visokopovrškog područja jugoistočnih Dinarida. Zbornik radova Prirodno-matematičkog fakulteta, Priština.
Nurković, S. ,1982, Prilog poznavanju regionalno-geografske izdvojenosti i interne strukture Sandžačko-Starovlaškog prostora. Geografski glasnik, 44, Zagreb.
- Objavljeno u: Znanstvena založba Filozofske fakutlete Univerze v Ljubljani, Ljubljana 1987. godine.