Prema do sada poznatim istorijskim podacima, Novi Pazar je osnovan 1459. godine. Izvesni podaci nas navode na pretpostavku da je i pre osnivanja grada, u XV veku, na istom području postojalo naselje, ali do sada nisu pronađeni ostaci koji bi sigurnije potvrđivali postojanje starijeg života na teritoriji grada.
Novi Pazar je osnovan uz reku Rašku, sa utvrđenjem na uzdignutijem terenu na desnoj obali reke. Utvrđenje je bilo prvobitno od drveta sa rovovima okolo, a u XVIII veku zamenjeno je zidanom tvrđavom, koja je i danas relativno dobro očuvana. Na desnoj obali, ispod tvrđave, vodio je, verovatno stariji, srednjovekovni, put ka planini Rogozni, koji je postao jedna od glavnih ulica naselja, uz koju su građene i značajnije građevine (hamam iz vremena osnivanja grada i Altin alem džamija iz XVI veka). Na levoj obali Raške, nasuprot tvrđavi, nalazio se trgovački centar, koji je, sa putevima koji su se sticali na trgu, postao okosnica kasnijeg teritorijalnog razvoja naselja. Uz centralni trg i duž današnje Ulice 28. novembra formirala se glavna čaršija, a oko čaršije i duž prilaznih puteva razvijale su se mahale naseljene Turcima, muslimanskim i hrišćanskim stanovništvom.
Novi Pazar je za relativno kratko vreme postao napredna trgovačka varoš. U XVII veku, kada je dostigao najviši stepen razvoja, imao je, prema E. Čelebiji, 23 džamije, 7 hrišćanskih bogomolja, mnogo hanova, više od 1.000 dućana i oko 3.000 kuća u 40 do 50 ma- hala. Varoš je počela da nazaduje od austrijsko-turskih ratova (krajem XVII i u XVIII veku), a i kasnije stradala je često u ratovima i požarima. I pored toga, Novi Pazar je očuvao značajne karakteristike varoši orijentalnog tipa, koje se i danas mogu pratiti kroz očuvano urbanističko i arhitektonsko nasleđe. Stalne i mnogobrojne društvene promene odražavale su se i na izgled varoši; neke od monumentalnih građevina su tokom vremena porušene, tako da je samo malo njih sazidanih pre XVIII veka očuvano do danas. U celini uzeto, najveći broj sačuvanih arhitektonskih objekata potiče iz XIX, pa i sa početka XX veka. Po broju sačuvanih građevina iz prošlosti Novi Pazar predstavlja još uvek grad sa značajnim arhitektonskim nasleđem, a veći deo toga nasleđa predstavljaju kuće za stanovanje.
Teritoriju grada koji je u svom razvoju zauzeo veliko prostranstvo naseljavalo je stanovništvo različitih zanimanja, ekonomskog stanja i društvenog položaja, različite verske pripadnosti. Na levoj obali Raške uz čaršiju i na ravnijem terenu na desnoj obali, uz reku Jošanicu, nalazile su se kuće pretežno imućnijeg stanovništva. To se vidi kako po arhitekturi sačuvanih objekata, tako i po veličini parcela na kojima su kuće građene. Delovi grada uz Hercegovačku ulicu, u zaleđu tvrđave, izgrađeni su od manjih objekata na parcelama zbijenim i manje veličine, a takođe i drugi, udaljeniji delovi naselja, u kojima su sačuvani samo retki primerci značajnijih i većih arhitektonskih objekata. U delu grada uz čaršiju, na levoj obali Raške, oko crkve sv. Nikole, nalazila se Varoš mahala, koju je naseljavalo srpsko stanovništvo.
Stambeni objekti Novog Pazara pripadaju arhitekturi orijentalnog tipa. Jedna od osnovnih karakteristika ovih kuća i načina stanovanja uopšte bila je tesna povezanost kuće sa baštom, prema kojoj su orijentisane prostorije za boravak. Iz tog razloga, najčešće je kuća povučena u dubinu parcele i odvojena od ulice. U slučajevima kada su topografski i drugi uslovi dozvoljavali pravilniji oblik i organizaciju dvorišta, kuća je orijentisana prema bašti u zadnjem delu dvorišta, dok je u prednjem delu, uz ulicu, bilo ekonomsko dvorište sa stajama, senikom, ambarom, tremom za kola. Ponekad, ekonomsko dvorište je i zidom odvojeno od kuće (uz koju je neposredno cvećnjak), a pored ekonomskih zgrada tu se nalazio i posebni, manji stambeni objekat za poslugu, selamluk. Takva tipična dispozicija sačuvala se u Ulici Stefana Nemanje br. 19, sa potpuno očuvanim ekonomskim dvorištem, ekonomskim zgradama i selamlukom. Dobro je očuvano i ekonomsko dvorište sa kućom u Ulici 8. marta br. 2. Ovde je, međutim, položaj parcele, paralelne sa ulicom, uslovio i postavljanje kuće uz ulicu, ali s tim što je prema ulici u potpunosti izgrađen zid bez otvora, a prostorije su orijentisane prema dvorištu. Ponekad, u sličnim slučajevima kuća je imala pored takve osnovne orijentacije i nešto otvoreniji izgled prema ulici.
Stambena arhitektura Novog Pazara nije bila predmet posebnih istraživanja, tako da je u stručnoj literaturi nedovoljno poznata i zastupljena. Višegodišnja istraživanja koja je organizovao Zavod za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu radi valorizacije urbanističkog i arhitektonskog nasleđa omogućila su potpuniju evidenciju ovog nasleđa i proučavanja tipoloških, arhitektonskih i drugih vrednosti kuće za stanovanje. Proučavanja su obuhvatila kako najreprezentativnije spomenike, tako i one sa skromnijom arhitekturom, čime je dobijen uvid u celokupni prostorni razvoj, tipove kuća i njihovu rasprostranjenost na teritoriji grada.
Kao i u drugim gradovima orijentalnog tipa, stara stambena kuća u Novom Pazaru je kuća za stanovanje samo jedne porodice. Najčešće, kuća je imala prizemlje i sprat. Iako su sačuvani i objekti koji su imali samo prizemlje, spratna kuća preovlađuje u arhitekturi Novog Pazara. Da je stanovanje na spratu bilo uobičajeno sve- doči i to što su i sasvim skromni objekti, sa minimalnim brojem prostorija, građeni na sprat.
Jedan od najrasprostranjenijih tipova kuće bila je kuća sa tremom. Trem je bio redovni elemenat kod starijih kuća, i to kako prizemnih tako i spratnih. Izvesne razlike kod ovog tipa građevina izražene su u položaju trema kao i u arhitektonskoj, stilskoj obradi tremova. Kod izvesnih kuća muslimanskog stanovništva raspored prostorija prilagođen je potrebama odvajanja ženskog dela kuće, odnosno muškog dela, u koji su primani gosti. Položaj kuhinje, mutvaka, takođe je uticao na raspored kuće. Kuhinja se nalazila obično u sklopu kuće, u prizemlju, i tada se najčešće kuhinjski prostor produžavao i na spratu do otvorene tavanske konstrukcije, dok je kod drugih objekata kuhinja građena uz kuću. Pored veze sa stambenim prostorijama, kuhinja je često imala i ulaz iz dvorišta, kao i neposrednu vezu sa nužnikom.
Na trgovačke i zanatlijske kuće sa radnjom u prizemlju i stanom na spratu u Novom Pazaru nismo naišli. Kao izuzetan primer takve građevine mogla bi se smatrati kuća u Ulici Gojka Bačanina br. 6, uz čaršiju, koja u prizemlju ima magaze u koje se ulazi neposredno sa ulice. Inače, po svoj prilici, u staroj čaršiji nije bilo stambenih kuća mešovite namene, već samo prodavnica i zanatlijskih radnji.
Sačuvani primeri kuća sa stajama u prizemlju, u sklopu kuće, koji nesumnjivo pripadaju starijem tipu kuća, ukazuju na mogućnost da ih je u dalekoj prošlosti bilo više. S druge strane, neki prostrani i reprezentativno građeni objekti, kao što su Pašina kuća, Ejub-pašin konak i drugi, u međuvremenu su srušeni. Nesumnjivo je da su to bile građevine složenijeg rasporeda, ali o tome, na žalost, nema sačuvanih podataka.
Kuća na sprat sa stajama u prizemlju. — Jedna od najvećih i najizrazitijih kuća ovoga tipa nalazila se u Ulici Šabana Koče br. 12. Prizemlje je bilo podeljeno na dva dela: zatvoreni deo, u kome su bile dve staje, i veći, poluotvoreni prostor bez unutrašnjih zidova, koji je mogao različito da se koristi — i za držanje sitnije stoke i za ostavu drva, a korišćen je i kao komunikacioni prostor: odatle se ulazilo u staje, stepeništem se pelo na sprat i ulazilo u kuhinju, koja je bila prislonjena uz kuću, u prizemlju. Sprat je imao centralni raspored, sa hodnikom u sredini koji je išao du- binom zgrade i prostorijama sa obe strane hodnika. Kuća je bila odvojena od ulice. U prednjem delu bilo je ekonomsko dvorište. a iza kuće bašta. Prema bašti nalazila se najveća soba na spratu — gostinska soba, kao i divanhana. Kuća u Ulici Šabana Koče br. 12 bila je jedna od najstarijih u Novom Pazaru, na šta ukazuje ne samo njen raspored već i elementi obrade unutrašnjih prostorija. Porušena je, međutim, pre nekoliko godina prilikom rekonstrukcije gradskog centra. Na žalost, nije spaseno ništa od njene opreme, dolapa, vrata, kao i nameštaja, koji je predstavljao značajnu etnografsku vrednost.
Druga kuća sa sličnim elementima u rasporedu, koja još uvek postoji i koja je predložena za zaštitu, nalazi se u Ulici 8. marta br. 30. Položaj ove kuće nešto je drugačiji u odnosu na ulicu i dvorište. Kuća je izgrađena uz ulicu, a njen ekonomski deo nalazi se na suprotnoj strani dvorišta. Prema tom ekonomskom delu okrenute su i staja i kuhinja, dok je divanhana na spratu orijentisana ka prednjem delu dvorišta. I staja i kuhinja imaju ulaz iz dvorišta. Kuhinja ide i kroz sprat i ima otvoren tavanski prostor za odvođenje dima sa ognjišta u kuhinji. Specifičnost rasporeda je u tome što u kuhinji postoji posebno stepenište za sprat. Na spratu, nad jednim delom kuhinje nalazi se omanja prostorija iz koje se ulazi u sobu. Kuhinja u prizemlju i ova soba na spratu čine poseban, ženski deo kuće. Drugi deo kuće, i u prizemlju i na spratu, sastoji se iz dve glavne prostorije. U prizemlju je to soba i zatvoren ulazni prostor sa stepeništem i jednom ugrađenom prostorijom koja služi kao ostava. Na spratu, iznad ulaznog prostora, nalazi se poluotvorena divanhana i druga soba, koja je neposredno, vratima povezana sa sobom ženskog dela kuće. Divanhana je prema spoljašnosti zatvorena samo drvenim rešetkama — mušarabijama.
Kuća sa tremom predstavlja tipičan i najčešći arhitektonski oblik objekta za stanovanje. Iako ima izvesnih odstupanja, trem se obično nalazio na uglu kuće. Deo trema koji je služio za boravak i imao karakter divanhane naziva se „ćošak”, pa se isti naziv upotrebljava i u slučajevima kada je ovaj prostor zatvoren prozorima. Postojale su značajne razlike u obradi tremova. Tremovi koji su služili za komuniciranje (u prizemlju) nisu imali nikakvu ogradu. Tremovi (ili delovi tremova) koji su služili za boravak mogli su takođe biti otvoreni i imati samo parapetnu ogradu od dasaka. Češći je slučaj da su se tremovi zatvarali, i to na različite načine — mušrabijama, nizom prozorskih okvira na kojima su samo rešetke od drveta — toplije, ili nizom prozora, pretvarajući se tako u zatvorene prostorije. Postoji jedan, za Novi Pazar karakterističan, način zatvaranja tremova, divanhana, „ćoškova”, vertikalnim letvicama, način koji je potekao, po svoj prilici, iz skromnijih uslova građenja, ali koji je primenjivan i kod većih zgrada i koji je, u arhitektonskom pogledu, kući sa tremom u Novom Pazaru davao specifično obeležje.
Nekoliko izabranih primera ilustruje ovaj arhitektonski tip kuće. Kuća u Ulici Stane Bačanin br. 2 primer je kuće koja ima samo prizemlje. Trem je otvoren, a razlikama u nivoima i obradi poda izdvojeni su pojedini delovi trema prema funkciji: delovi za prilaz pojedinim prostorijama i sam doksat, „ćošak” za boravak, sa niskom ogradom od dasaka. Sličan, podužno razvijen trem javlja se i kod nekih spratnih građevina (sprat kuće u Ulici Dede Šehovića br. 23).
Građenjem na sprat dobijena je veća mogućnost diferencijacije pojedinih prostorija prema nameni (kao i uvođenje novih prostorija), a time i viši stepen stanovanja. Najčešće, u prizemlju se nalazila jedna soba, obično okrenuta ka bašti, sa ulazom iz trema ili zatvorenog ulaznog prostora u kome je i stepenište za sprat. U suprotnom uglu, dijagonalno prema tremu, gotovo redovno nalazi se kuhinja, mutvak. U prizemlju se nalazi i ostava, izba, ponekad u neposrednoj vezi sa kuhinjom. Ovakva osnovna podela prostora iz prizemlja ponavlja se na spratu, samo sa različitom namenom. Trem na spratu (ili zatvorena divanhana) nalazi se iznad trema u prizemlju. Jedan deo zauzima stepenište i služi za vezu sa prostorijama, a drugi je namenjen za boravak („ćošak”). Ćošak ima pod, za stepenik, dva izdignut, a nalazi se uz sam ugao, tako da se sa njega pruža pogled na veći deo dvorišta. Kod kuća muslimanskog stanovništva na pogodnom mestu na tremu nalazio se i „avdesluk”. Ovakav trem zauzimao je četvrtinu kuće i često je imao dodatno proširenje koje je služilo kao izdvojen ulazni prostor za sobe. Na spratu su obično dve sobe, dok je prostor iznad mutvaka različito korišćen. U izvesnim slučajevima na spratu se produžavao prostor kuhinje iz prizemlja, a ponekad, na istom noložaju, na spratu se palazila kuhinja. Veza sa nužnikom mogla je biti ostvarena posebnim uzanim hodnikom („araluk”).
Osnova kuće imala je oblik kvadrata ili pravougaonika. Krovovi nad takvim osnovama imali su i jednostavan četvorovodni oblik, dok su dodaci za nužnik posebno pokrivani. Đošak na spratu često je bio izbačen iz ravni osnovnog oblika zgrade, ali obično ne mnogo, tako da ovakvi ispadi nisu uticali na krovno rešenje.
Jedna od najreprezentativnijih i najstarijih zgrada ovoga tipa nesumnjivo je kuća u Ulici Stefana Nemanje br. 17. I pored toga što su neki delovi kuće kasnijim adaptacijama prepravljani (mutvak, nužnik), zgrada je sačuvala osnovno arhitektonsko rešenje, pogotovu u svom najizrazitijem, prednjem delu sa tremom. Po obradi trema na spratu — nizom pravsugaonih okvira sa toplijama — zgrada u Ulici Stefana Nemanje br. 17 predstavlja i jedini sačuvani objekat takve stilske obrade u Novom Pazaru.
Radi ilustracije izvesnih razlika koje su postojale u okviru istoga tipa građevina, prikazujemo uporedno još dve kuće: kuću Mahmutovića u Ulici Gojka Bačanina br. 14 i kuću Živkovića u Ulici 28. novembra br. 132. Kuća u Ulici Gojka Bačanina ima kuhinju u prizemlju, kuća Živkovića na spratu, ali na istom položaju u osnovi. I kod jedne i kod druge kuće trem na spratu (ćošak, čardak) zatvoren je prozorima.
Veće razlike koje su mogle da utiču na raspored, pa i na tip kuće, javljaju se često u vezi sa potrebom za izdvajanjem ženskog dela kuće, odnosno selamluka. To su obično kuće složenijeg rasporeda u okviru istoga tipa građevina ili u kombinaciji različitih tipova. Jedan od primera takve kuće složenijeg rasporeda, građene po tipu kuće sa tremom u kombinaciji sa centralnim rešenjem, jeste kuća Hamzagića u Ulici 8. marta br. 20. Kuća je izgrađena neposredno uz ulicu, sa dva stepeništa i dve divanhane. Jedan ulaz je neposredno sa ulice, prema kojoj su orijentisane soba na spratu, manjih dimenzija, i divanhana sa ćoškom koji u vidu erkera natkriljuje ulaz. Drugi deo kuće ima poseban ulaz iz dvorišta. Pored zatvorenog ulaznog dela, u prizemlju se nalaze još i izba, nužnik, a u dnu mutvak, kuhinja. Kuhinja nema tavanice, već se kuhinjski prostor produžava kroz sprat do otvorene krovne konstrukcije. Iznad ulaznog prostora, u kome je stepenište, nalazi se na spratu prostran i dubok trem sa „ćoškom” iz koga se ulazi u jednu, takođe prostranu, sobu. Broj prostorija u kući nije, dakle, povećan, ali je potreba za odvajanjem uslovila specifično rešenje, oslonjeno na raspored kuće sa tremom.
Kuća centralnog simetričnog rasporeda. — Među starijim kućama koje su gradile bogatije muslimanske porodice izdvaja se, i brojem prostorija i arhitektonskim rešenjem, kuća Elmazbegovića u Ulici oslobođenja br. 24, koja pripada tipu centralnog simetričnog rasporeda. Osnovni raspored prostorija iz prizemlja ponavlja se na spratu, samo sa različitom namenom prostorija. Kuća ima dva ulaza: jedan prema ulici, gde se nalazilo omanje ekonomsko dvorište, drugi bočno prema bašti. Oba ulaza vode u središni prostor, hol, koji se sa dva kraka produžava do ulaznih vrata. U prednjem kraku, koji se nalazi u osovini kuće, smešteno je stepenište za sprat. Sa obe njegove strane, i u prizemlju i na spratu, nalaze se sobe. Ulaz u sobe nalazi se na zakošenim stranama hola. Obe sobe su prozorima orijentisane prema uličnoj strani, koja ima izuzetnije arhitektonsko rešenje: plitak trem u prizemlju koji poduhvata proširenje kuće na spratu. Između soba nad tremom, prednji krak hodnika, koji je služio za boravak, potpuno je otvoren prema spoljašnosti. Iznad drugog bočnog ulaza na spratu nalazi se posebna divanhana, ćošak, prostorno izdvojen prema holu jednom pregradom na kojoj su i vrata. Skoro simetrično u osnovi, u dnu se nalazi veća prostorija kvadratne osnove. U prizemlju je, izgleda, služila kao izba, a na spratu kao zimska soba. Specifičnost ove sobe je u tome što su joj zidovi, ne samo fasadni već i prema unutrašnjem delu kuće, zidani ćerpičem, a imala je u unutrašnjosti i prostraniji zidani i zasvedeni hamam, banju. Nije izvesno da li je prvobitno soba služila za stanovanje zimi, jer su i prednje sobe, s obzirom na bočne zidove od ćerpiča, mogle takođe stalno da se koriste. Moguće je da je ovde reč takođe o izvesnoj podeljenosti po nameni, pri čemu je „zimska soba” imala funkciju haremluka, ženskog dela kuće. Uz sobu, a s njom u vezi, nalazila se druga, manja soba nad kuhinjom. Na istoj strani, i u prizemlju i na spratu, nalazi se prislonjeni dodatak za nužnik.
Vreme građenja sačuvanih kuća za stanovanje u Novom Pazaru nije uvek pouzdano utvrđeno. Najveći broj potiče iz XIX veka, mada postoji mogućnost da se među njima nalazi i neki primerak još starije kuće. Početkom XX veka u arhitekturi Novog Pazara počeo je da se gradi jedan novi tip kuće, koji je odgovarao potrebama i mogućnostima uglavnom bogatijeg stanovništva. To je kuća centralnog rasporeda, sa jednim hodnikom po sredini koji ide celom dubinom kuće, i sa dve divanhane na fasadama. Ova kuća ima i veći broj prostorija; u njoj se leti stanovalo pretežno na spratu, a zimi u prizemlju. Za razliku od kuće sa tremom, koja je bila tesno povezana sa baštom, ova kuća je imala nešto zatvoreniji karakter. Pri istraživanju porekla ovoga tipa kuće u Novom Pazaru, od nesumnjive će koristi biti uporedno proučavanje kuće u Prijepolju, gde se ovaj tip kuće takođe gradi u isto vreme.
Iako postoje izvesne razlike u rasporedu kod kuća ovoga tipa, osnovne karakteristike su im zajedničke: kuća ima pravougaoni hodnik po sredini sa dva naspramna ulaza i isturenim divanhanama nad oba ulaza. Stepenište je obično u vezi sa ulazom iz prednjeg dela dvorišta. Na spratu su, simetrično u uglovima kuće, četiri sobe u koje se ulazi iz hodnika-hola. Na jednoj strani između soba je manji hodnik („araluk”) koji vodi u nužnik, dograđen uz kuću. Slična je dispozicija osnove i u prizemlju, gde od četiri prostorije jedna služi kao ostava. Kuhinja je obično izgrađena uz kuću, u delu gde je i nužnik. Takav osnovni raspored ima i jedna od reprezentativnijih kuća ovoga tipa, kuća Imamovića u Ulici Rifata Burdževića br. 40. Specifičnost njenog rasporeda jeste u tome što jedan deo kuće ima funkciju selamluka. To je deo kuće u prizemlju sa posebnim ulazom i hodnikom iz koga se ulazilo u manju sobu za poslugu i u veću sobu na prednjoj strani.
I u spoljnjem izgledu i u unutrašnjosti, kuća za stanovanje u Novom Pazaru ima karakteristike gradske arhitekture orijentalnog tipa. Konstruktivni sklop kuće je bondručni za spratne prostorije, sa zidovima od ćerpiča ili od kamena u visini prizemlja. Budući da su osnove pravougaone ili kvadratne, krovovi su jednostavni, četvorovodni, pokriveni ćeramidom. Ispadi, erkeri na spratu nisu česti kod starijih tipova zgrada i javljaju se uglavnom kod objekata sa licem prema ulici. Najčešće, proširenja na spratu javljaju se kod divanhana, „ćoškova”. Ona su često funkcionalno povezana sa unutrašnjim delom za selenje, minderlucima, na taj način što ispad počinje u visini naslona minderluka, poduhvaćen često malim konzolama od profilisanih dasaka. Erkeri divanhana redovno se javljaju kod zgrada sa početka XX veka i oni su izraženi u krovnim površinama. Zidovi kuća su oblepljeni (obično i u prizemlju) i belo okrečeni. Na tim jednostavnim, čistim površinama ističu se neobojeni prozori, često povezani u celinu. Prozori su najčešće jednostruki, smičući („na surnu”). Osigurani su drvenim rešetkama, toplijama, a često i gvozdenim — u prizemlju i kod novijih zgrada. Kod kuća sa početka XX veka fasade su obrađene tako da su uglovi na spratu naglašeni drvetom a polja nad prozorima ukrašavaju se medaljonima u drvetu ili malteru. Horizontalne daske koje povezuju prozore često se produžavaju do ugla zgrade, a katkad na isti način, horizontalnom daskom, odvojeno je prizemlje od sprata. Nastrešnice, širine 80 do 100 sš, kod novijih zgrada redovno su opšivene daskama. Dimnjaci na zgradama su jednostavni; na njima se ne oseća težnja za dekorativnijom obradom.
Unutrašnja opremljenost kuće i obrada njenih prostorija takođe imaju sve bitne odlike kuća orijentalnog tipa. Tremovi u prizemlju obično su popločani kamenim pločama, u kuhinji pod je od nabijene zemlje, dok su sobe patosane daskama. Tavanica je skoro redovno od šašovcima. Na posebno obrađene i dekorisane tavanice ređe se nailazi. Jednostavniji tip predstavlja tavanica izrađena od drvenih dasaka sa nakovanim profilisanim lajsnama koje formiraju kvadratna polja u vidu plitkih kaseta. Takvu tavanicu imaju sobe u kući u Ulici Gojka Bačanina br. 6. Drugi tip tavanice od drveta — osmostranog oblika, sa rezetom u sredini i trougaonim poljima u uglovima — nalazimo u kući Elmazbegovića. Drvene tavanice i tavanice u kombinaciji drveta i malterisanih površina, pa i slikanih, imaju neke kuće sa početka XX veka.
Sobe redovno imaju ugrađene dolape. Pored pojedinačnih niša, jedna strana sobe uz ulicu imala je dolape; među njima najveći prostor bio je određen za držanje posteljine, dušekluk; do njega je peć, zidana, koja se ložila iz druge prostorije, a kod muslimanskih porodica uz peć je redovno i hamamdžik, banja uz spoljni zid i sa otvorom za odvod vode. Ta strana sobe sa dolapima bila je sva obrađena u drvetu, i to gotovo uvek u istom stilu kako su obrađena i vrata. Najčešći način obrade sastojao se u nakivanju profilisanih dasaka i daščica na osnovnu daščanu podlogu, pri čemu se formiraju kvadratna ili pravougaona polja i okviri (najčešće sa tri sloja dasaka, računajući i podlogu). Drugi način, ređi kod starijih zgrada, a gotovo redovno primenjivan kod kuća sa početka XX veka, bila je izrada vrata i drugih stolarskih delova sa ispunom. Dolapi i vrata u kući Elmazbegovića rađeni su od nakovanih elemenata sa kombinovanim pravougaonim i kvadratnim poljima. Sačuvani su i neki delovi vrata, svakako sa bogatijih kuća, koja su raćena od nakovanih elemenata koji formiraju šestostrana polja s rozetom u svakom polju. Iako su vrata, dolapi, tavanice, kao i drugi delovi od drveta u enterijeru obrađivani u prirodnom drvetu, bez bojenja, u kući Mahmutovića u Ulici Gojka Bačanina br. 14 ovi stolarski delovi bili su, izgleda, i prvobitno bojeni, i to tako što su različiti delovi – okviri i ispuna – bojeni različitim bojama.
Arhitektonsko nasleđe Novog Pazara, čiji značajan deo čine kuće za stanovanje, predstavlja svojevrsno bogatstvo grada, ali bogatstvo koje je vrlo teško sačuvati. Savremeni način života zahteva da se izmeni stari način korišćenja ovakvih objekata. Prilagođavanje ovih kuća za savremeni način stanovanja predstavlja jedini mogući način da se one sačuvaju. U današnjoj situaciji, međutim, nestručne adaptacije i neadekvatno korišćenje ugrožavaju ne samo vrednosti već i sam opstanak ovih objekata. I nedovoljno poznavanje njihovih vrednosti prilično doprinosi tome, pa su zbog toga potrebni znatni napori i aktivnosti kojima će se ukazati ne samo na spomeničke već i na ostale vrednosti ovih kuća u savremenim uslovima stanovanja. Ipak, jedan od prvih zadataka je stvaranje prethodnih uslova za adekvatnije korišćenje objekata i za stalnu stručnu pomoć i stručne intervenicje pri adaptacijama. Bez takvih uslova – ekonomskih, imovinsko-pravnih, stambenih – teško je obezbediti pravilnu zaštitu ovih kuća i zaustaviti uništavanje pojedinih vrednosti pod pritiskom potreba koje su realne i razumljive.
Najsloženije je, međutim, pitanje kako sačuvati stambene objekte i ambijente koji se nalaze u središtu grada, prostoru koji je obuhvaćen radovima na rekonstrukciji gradskog centra, započetim pre nekoliko godina. Revidiranje projekta i njegovo usaglašavanje sa planom zaštite urbanističkog i arhitektonskog nasleđa mora biti prvi korak u akciji za obezbeđenje uslova za trajniju zaštitu ovih objekata.
Međutim, iako je pri reviziji generalnog urbanističkog plana prihvaćena i potreba za revizijom detaljnog plana i projekta rekonstrukcije centra, do sada u tom pogledu nije ništa učinjeno. Radovi u centru grada se nastavljaju i postepeno dovode u pitanje opstanak ovih najznačajnijih spomenika stambene arhitekture i ambijenata u kojima se oni nalaze. Postoji, dakle, ozbiljna opasnost da Novi Pazar, koji je u mnogim prilikama pokazao stvarnu zainteresovanost za očuvanje spomenika kulture i unapređivanje razvoja turizma u ovom kraju, zbog izvesnih prednosti koje nude savremeni objekti izgubi veće bogatstvo i vrednosti koje se ne mogu nadoknaditi.
- Objavljeno u Revija Istorijskog muzeja Srbije, br. 13-14, Beograd 1977.