Sandžak je oduvijek bio poprište mnogih vojnih operacija. On je više puta pustošen. Kada je Austro-Ugarska, poslije Berlinskog kongresa, okupirala Bosnu i Hercegovinu, njena vojska je zaposjela sandžačke gradove Priboj, Prijepolje i Pljevlja. Tada je Sandžak za Tursku izgubio raniji značaj, predstavljajući sada isturenu graničnu oblast prema Srbiji, Austro-Ugarskoj i Crnoj Gori. Turska je zbog toga 1880. godine podijelila Novopazarski sandžak na Pljevaljski i Sjenički sandžak.
Okupacijom Bosne i Hercegovine, Austro-Ugarska je Sandžak smatrala svojom teritorijom. To se jasno vidi iz tajne konvencije sa Srbijom od 28. juna 1881. godine kojom se Srbija obavezala, između ostalog, da neće trpjeti nikakve političke, religiozne ili druge smetnje koje bi bile uperene protiv Austro-Ugarske monarhije u Novopazarskom sandžaku. Austro-Ugarska se obavezala da se neće protiviti i da će kod drugih sila pomagati Srbiju ako eventualno dođe u položaj da uveliča svoju teritoriju na jugu izvan Novopazarskog sandžaka, ali ne i na račun Sandžaka.
Austro-Ugarska je 1900. godine pripremila trasiranje željezničke pruge preko Novopazarskog sandžaka, a početkom 1908. godine objavila plan izgradnje ove pruge sa početkom od Uvca do Kosovske Mitrovice. Plan izgradnje ove pruge izazvao je uznemirenost i na Balkanu i u Evropi, naročito u Rusiji. Austro-Ugarska vlada je saopćila Srpskoj vladi da izgradnja ove pruge ima kulturni i miroljubivi cilj, naravno poslije, prevashodno, ekonomskog. Ona je tom prilikom obećala da će pomoći Srbiji kod Porte, ako bude željela, da izgradi jadransku željeznicu preko Kosova. Međutim, austrijski list Pester Lojd je tada pisao sljedeće:
Ta nam željeznica otvara Novopazarski sandžak, ukratko cijelu zapadnu Tursku, dalje Jegejsko more, a na taj način i istočno korito Sredozemnog mora i, u vezi s tim, Suecki kanal itd. Dobijajući tu odušku naravno da dobija i naš politički utjecaj, koji sa one strane Lima ima više političkih konkurenata.
Sandžak je bio vrlo važno strategijsko područje preko kojeg je Austro-Ugarska imala namjeru da se, izgradnjom pruge od Uvca do Kosovske Mitrovice, poveže sa Bliskim istokom i dalje, tako značajnim područjem za tadašnje njene prohtjeve. Pitanje izgradnje ove željeznice postavljalo se i preko štampe u Rusiji, Francuskoj, Italiji, Engleskoj i drugim evropskim zemljama. Čitavo evropsko javno mnijenje je tada, osim naravno Austro-Ugarske i poluzvanično Njemačke, ustalo protiv austro-ugarske politike na Balkanu općenito. Tako je pitanje Novopazarskog sandžaka postalo jedno od najaktuelnih međunarodnih pitanja toga doba. Ono se postavljalo i pred parlamentima i vladama evropskih zemalja, koje su bile prinuđene zauzeti jasne stavove po tom pitanju. Raspravljanje o sandžačkoj željeznici trajalo je sve do polovine 1908. godine.
Odlukom o aneksiji Bosne i Hercegovine od 5. oktobra 1908. godine, Austro-Ugarska je odlučila da povuče svoje garnizone iz Sandžaka. U protokolu koji je potpisan između Austro-Ugarske i Turske 21. februara 1909. godine, dakle ubrzo nakon što je izvršena aneksija Bosne i Hercegovine, stoji sljedeće:
Austro-Ugarska izjavljuje da se izričito odriče svih svojih prava, a koja su joj bila data u pogledu nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka Berlinskim ugovorom i Carigradskom konvencijom od 21. aprila 1879. godine.
Nakon napuštanja Sandžaka od strane Austro-Ugarske i povlačenja njenih garnizona sa ovih prostora, Sandžak je još izvjesno vrijeme bio pod turskom upravom da bi ga Srbija i Crna Gora osvojile, u jesen 1912. godine, i stavile pod svoju upravu. Sandžak je poslije osvajanja pripadao jednim dijelom Srbiji, a drugim Crnoj Gori. Međutim, ni Srbija ni Crna Gora nisu ništa učinile u izmjeni Sandžaka u ekonomskom i kulturno-prosvjetnom smislu. Za svo vrijeme bivše Jugoslavije, stari čifčijski odnosi su i dalje ostali na snazi, mada su seljaci prestali davati četvrtinu agama i begovima. Jedino su na kratko vrijeme bile uspostavile administrativnu vlast, i to je bilo sve.
Poslije Prvog balkanskog rata i osvajanja Sandžaka, ovo područje je srpskim vlastima služilo kao meta za potkusurivanje. Za vrijeme kraljevine Jugoslavije, Sandžak je bio pretvoren u jugoslavenski Sibir u kojem su ondašnji režimi proganjali protivnike. Sandžak je, kao besputni i neprohodni kraj, bio odsiječen od svijeta, zaostao i primitivan. Dakle, o Sandžaku se više vodilo računa kako da još više pada u ponor nerazvijenosti i mrak nepismenosti nego da se bilo što uradi u pogledu njegovog razvitka u bilo kom smislu. Vlast je bila zavedena, ali izbijanjem Prvog svjetskog rata 1914. godine, ometana je njezina stabilizacija i time je odloženo rješavanje agrarne reforme koja se je trebala sprovesti. I ljudi iz Sandžaka su učestvovali u tom ratu. Veliki broj ih je izginuo u zemlji dok su se vodile borbe protiv austro-ugarskih trupa, izvjestan broj je bio zarobljen, ostali su se bili povukli sa srpskom vojskom da bi kasnije učestvovali u proboju solunskog fronta.
Tadašnji okupator (Austro-Ugarska) je nastojao u Sandžaku još više zatrovati odnose između Srba i Bošnjaka. On je omogućavao agama i begovima da od seljaka ubiru četvrtinu od poljoprivrednih proizvoda. Okupacione vlasti nisu sprječavale ni ubijanja Srba, koja su vršena iz osvete i u cilju pljačke. Austro-Ugarske vlasti su 1916. godine masovno odvodile Srbe iz ovih krajeva u logore. Okupacione vlasti su organizirale tečajeve za Bošnjake, naročito za hodže iz deževskog, štavičkog i sjeničkog sreza, na kojima se učila latinica. Međutim, ti kursevi nisu mnogo pomogli bez obzira na to što su time mislili pridobiti što više Bošnjaka za svoje ciljeve.
Jedna od veoma važnih akcija koje je okupator sprovodio u Sandžaku bila je prijavljivanje bošnjačkih dobrovoljaca za front u austro-ugarskoj vojsci. Tom prilikom je isticana parola: Ko je Turčin neka se javi u dobrovoljce. Na taj način su podsticane bošnjačke mase u borbu protiv srpskih vlasti. U prvoj akciji, odazvao se veći broj ljudi, ali su druge akcije bile slabije, zbog čega je okupator bio prinuđen vršiti prisilnu mobilizaciju novih „dobrovoljaca“ i slati ih na front prema potrebi.
Okupacione vlasti su 1917. godine organizirale konferenciju za predstavnike Bošnjaka iz Sandžaka. Konferencija je održana u Sjenici i trajala je tri dana. Na kraju konferencije je donijeta rezolucija kojom se tražilo odvajanje Sandžaka od Srbije. Međutim, do toga odvajanja nije došlo.
Za vrijeme okupacije Sandžaka od strane Austro-Ugarske, po Sandžaku su vršljale i pljačkale razbojničke grupe kačaka. Naročito su ove grupe bile brojne na teritoriji deževskog, štavičkog, sjeničkog i bjelopoljskog sreza. Ovih pljačkaških odmetničkih grupa bilo je i sa srpske i sa bošnjačke strane. One su pljačkale i srpska i bošnjačka sela i porodice. Teror je bio neizdrživ, naročito za bošnjačko stanovništvo za koje je, praktično, vladalo bezvlašće, o čemu će biti više izlaganja u ovom napisu. U takvom stanju i prilikama Sandžak je dočekao jesen 1918. godine.[1]
[1] M. Ćuković, isto, str. 2-4.
- Iz knjige “Položaj Muslimana u Sandžaku 1912-1941.”, Biblioteka Ključanin, Sarajevo 1991.